Osmanlı Devleti, fethin ardından Balkanlarda hızlı ve sistemli bir şekilde iskân politikası uygulamıştır. Anadolu’dan getirilen Türk aileleri Balkanlara yerleştirilmiş, bu durum Balkanların beşerî coğrafyasını yeni bir yapıya kavuşturmuştur.
Mümin Ömerov
Dr., Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Manastır, Makedonya’nın güneybatısında, Pelister dağının kuzeydoğu eteklerinde geniş bir ovanın kenarında, Drahor çayının iki yakasında kurulmuş kadim bir yerleşim yeridir. Günümüzde Makedonya sınırları içinde olan şehir, Makedonca ve Bulgarca kaynaklarda “Bitola”; Osmanlı arşiv belgelerinde ve günümüz Türkçe eserlerde “Manastır” olarak geçmektedir. Osmanlı yönetimi boyunca önemli bir merkez olan Manastır’ın menşei hakkında birkaç rivayet mevcuttur. Bunlardan bir tanesi şehrin etrafında bulunan Manastır binalarının kalıntılarından geldiği şeklindedir. Yine benzer bir rivayete göre Drahor suyunun sağ tarafında 41 kilise ve bunlara gelir sağlayan 41 değirmen ve aynı zamanda suyun sol tarafında 29 kilise ve onlara gelir getiren 29 değirmen vardı. Muhtemelen her kilisenin giderleri bir değirmen varidatı ile temin ediliyordu. Bölge halkı, yortu günlerinde bu kiliselerde ayinlerini gerçekleştirirlerdi. Kentin içinden geçen Drahor suyunun kiliselere çevrilmiş olduğundan dolayı halk şehre Manastır ismini vermiştir. Diğer bir rivayete göre ise Manastır’ın üst kısmında Kara Köprü’nün sağ tarafında Rıza Bey Efendi’nin konağının olduğu yerde büyük bir kilise mevcuttu. Yortu günlerinde Manastır Ovası’ndaki tüm köylerde yaşayan halk, bu kilisede ayinlerini ifa ediyorlardı. Bu kalabalık insan kitlesini içine alan kiliseden dolayı kasabaya Manastır adı verilmiştir.
Kuzey Makedonya Cumhuriyeti’nin ikinci büyük kenti olan Manastır, aynı zamanda Rumeli Eyaletinin de en önemli merkezlerinden biridir. Şehrin hangi tarihte Osmanlı hâkimiyetine girdiği konusunda muhtelif rivayetler vardır. Hoca Saddettin, Mehmet Tevfik, Uzunçarşılı, Manastır’ın 1382 yılında Timurtaş Paşa tarafından fethedildiğini belirtirlerken, Âşık Paşa-zâde, Mihajlovski ve Sokolovski vb. düşünürler burasının 1385 yılında yine Timurtaş Paşa tarafından Osmanlı topraklarına dâhil edildiğini aktarmışlardır. Genel olarak Manastır’ın fethi konusunda fikir beyan eden düşünürler bu iki yıl üzerine yoğunlaşmışlardır. Manastır, Osmanlı idaresine girmesinden kısa bir süre sonra önce nahiye, daha sonra kaza ve sancak konumuna, XIX asırda da vilayet statüsüne yükselmiş ve Osmanlı hâkimiyeti sonuna kadar bu pozisyonunu muhafaza etmiştir.
Osmanlı Devleti, fethin ardından Balkanlarda hızlı ve sistemli bir şekilde iskân politikası uygulamıştır. Anadolu’dan getirilen Türk aileleri Balkanlara yerleştirilmiş, bu durum Balkanların beşerî coğrafyasını yeni bir yapıya kavuşturmuştur. Bölgeye yerleşen Türkler yeni bir mefkûreyle bulundukları şehirleri imar etmiş ve yeni bir medeniyet havzası oluşturmuşlardır. Aynı zamanda Osmanlı Devleti kendine şiar edindiği müsamaha ve adalet politikasıyla Balkan halkının gönlünü kazanmıştır. Bu sayede Balkan topraklarında kolayca yayılma ve yerleşme imkânı bulmuştur. Balkanlarda Gayrimüslimlere dinî ve sosyal alanlarda çeşitli haklar tanıyan Osmanlı Devleti, Gayrimüslimlerden topladığı cizye karşılığında temel insan hakları olan can, mal ve ırz güvenliğini sağlamıştır. Müslümanların yönetimini kabul eden ehli kitaba hukuki bir koruma temin etmiş ve Osmanlı hâkimiyeti boyunca Balkanlarda gayrimüslimler kendi varlıklarını ve kimliklerini muhafaza etmişlerdir.
Osmanlı yönetiminde Manastır nüfusun nasıl şekillendiğini çeşitli kayıtlar vasıtasıyla takip etmek mümkündür. Manastır, 1468 yılında 295 Müslüman ve 160 gayrimüslim haneyi havidir. 1482 senesinde 400 Müslüman ve 222 gayrimüslim aileden ibarettir. 1519 yılında 756 Müslüman ve 300 gayrimüslim aile mevcut iken, 1523 senesinde Müslüman aile sayısı 843’e yükselmiş Hristiyan aile sayısı ise 249’a gerilemiştir. 1545 yılına ait nüfus verilerinde iki etnik grupta da ciddi bir azalma gözlemlenmiş, bu düşüşün muhtemel nedenleri, göç, yangın, deprem ve salgın hastalıklar olmuştur. Müslüman 320 ve gayrimüslim hane sayısı 173’e düşmüştür. 1615 yılında Müslüman aile sayısı 517’ye yükselirken gayrimüslim kitlede düşüş sürmüş ve 118 haneye kadar inmiştir. Manastır’ın 2 numaralı Şer’iyye Sicili kayıtlarına göre 1621-1622 senesinde şehrin hane sayısı 2.035 olarak kaydedilmiştir.
Evliya Çelebi XVII. yüzyılın ortalarında Manastır’a uğramış ve şehirdeki yapılar hakkında teferruatlı bilgi aktarmıştır. 3.000 ev, 900 dükkân, 70 cami ve mescid ve 9 Dârut-tedrîs’in olduğunu zikretmiştir. Sonraki asırlarda Manastır’ın nüfusu ile alakalı kaynaklarda mufassal bilgiler bulunmaktadır. 1831 yılı Osmanlı nüfus sayımında Manastır’da, Müslümanlar 6.723, gayrimüslimler 24.550, Çingeneler 705 ve Yahudiler 1.163 olmak üzere toplam nüfus 33.141 kişidir. 1843-1844 yılında yapılan nüfus sayımına göre Manastır’da 11.800 Müslüman, 9.876 Hıristiyan, 2.514 Yahudi, 338 Müslüman Çingene ve 606 gayrimüslim Çingene olmak üzere toplam 25.134 kişi olarak kayda geçmiştir. De Bug adlı Fransız konsolos 1856 senesine ait bir raporunda Manastır’da 25.000 Müslüman, 17.000 Hıristiyan, 3.000 Yahudi ve 1.000 kişi de Kıpti olmak üzere toplam nüfusun 46.000 civarında olduğunu nakletmiştir. Öte yandan 1890 yılına ait diğer bir araştırmada Manastır’da 10.500 Müslüman, 10.000 Slav, 7.000 Ulah, 5.500 İbrani, 2.000 Kıpti 1.500 Arnavut ve 50 yabancı olmak üzere toplam nüfus 37.000 olarak tescil edilmiştir.
En kapsamlı nüfus sayımı ise 1881/82-1893 yıllarında Osmanlı Devleti tarafından yapılmıştır. Osmanlı genel nüfus sayımına göre Manastır’da Müslüman erkekler 14.982, kadınlar 15.535, Rum erkekler 21.574, kadınlar 19.503, Ermeni erkekler 14, kadınlar 12, Katolik erkekler 31.678, kadınlar 29.816, Yahudi erkekler 2.179, kadınlar 2.095, Protestan erkekler 18, kadınlar 16, yabancı uyruklu erkekler 16, kadınlar 15 olmak üzere 137.453 kişiyi içinde barındırır. Manastır’ın nüfusu ile alakalı yapılan muhtelif çalışmaların bazılarında şehrin nüfusu birbirine olukça yakın rakamlarda verilirken, diğer bir kısmında ise ciddi sayı farklılıkları görülmektedir.
Türklerin Manastır kazasına peyderpey yerleşmesi müteakip hızlı bir yapılanma süreci başlamıştır. Şehirde, cami, mescid, mektep, medrese, tekke, imaret, han, hamam, köprü, sağlık kuruluşu vb. yapılar inşa edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin egemen olduğu diğer bölgelerde uyguladı gibi buradaki yapılar da vâkıflar ve hayırseverler vasıtasıyla topluma kazandırılmıştır. Kazanın imar ve ihyasında başta devlet erkânı olmak üzere toplumun her kesiminden insanlar kurdukları vakıflarla önemli rol oynamıştır. Vakıf sistemi sağlam bir gelir-gider dengesi üzerine kurulduğu için, vakıf eserleri ek gelirlere ihtiyaç duymadan asırlarca ayakta kalabilmişlerdir.
Osmanlının idaresinde 500 küsur yıl kalan Manastır’da da din, tarikat, eğitim, sosyal ve belediye hizmetleri vakıflar aracılıyla sürdürülmüştür. Bu zikredilen hizmetlerin tamamına yönelik vakıflar kurulmuştur. Vâkıflar, sağladıkları umumi ve hususi hizmetlerle birlikte şehrin iktisadî hayatına kattıkları canlılıkla da bariz bir şekilde kentin gelişmesinde tesirli olmuşlardır. Muhtelif vakıflar bünyesinde, mütevelli, kâtip, câbi, imam, hatip, müezzin, muallim, halife, müderris, muid, faraş, bevvab, kayyım, tamirci, su yolcusu, aşçı ve daha birçok görevli istihdam edilmiştir. Vakıf mülklerini isticar eden yüzlerce kişi de bu işletmelerden geçimini temin ettiği gibi aynı zamanda vakıflara önemli gelir tedarik etmişlerdir. Vâkıfların sağladığı bu planlı ve programlı düzen sayesinde şehirdeki pek çok kurum asırlarca faaliyetlerini sürdürmüştür.
3. Ordu karargâhının Manastır’da bulunması aynı zamanda şehri askerî bakımdan ihtimam gösterilen bir merkez kılmıştır. Ayrıca kentin “Via Egnetia” yolları üzerinde yer alması nedeniyle de ticari pozisyonunu da her devirde muhafaza etmiştir. Şehir mühim konumundan dolayı Osmanlı idaresi boyunca, iktisadî, ticari ve ilmî olarak merkez olma vasfını korumuştur.
Manastır, han, hamam, kervansaray, bedesten, mektep, medrese, cami, tekke, zaviye, imaret gibi zengin ticarî, mimarî ve sosyal yapılarıyla balkan coğrafyasının önemli bir kültür merkezi haline gelmiştir. Şehirde 20 küsur medrese pek çok mektep ve 82 civarında cami faaliyet göstermiştir. Kent sosyal ve ticari alanda olduğu gibi dini ve ilmi sahada da bir irfan ocağı olmuştur. 82 küsur cami ve mescidin bulunduğu Manastır’da Osmanlının bölgeden ayrılışından sonra Makedonya topraklarında hüküm süren devletler ve yerli halk tarafından peyderpey yıktırılmıştır. Günümüzde İshak Çelebi, Haydar Kâdı, Paftalı, Hamza Bey ve Hatuniye Camileri hâlihazırda hizmet vermektedirler. Yeni Camii ise, kilise temelleri üzerine inşa edildiği iddiasıyla, cami olarak kullanılmasına izin verilmediği için asli fonksiyonu dışında müze olarak faaliyet göstermektedir. Hacı Mahmut Bey Camii’nin ise yenileme işlemleri devam ettiği için 2021 yılı içerisinde hizmete açılması beklenmektedir. Koca Kâdı veya Koca Ahmed Camii ismiyle anılan mabet yarı harabe halde bulunmaktadır. Bu cami ibadete kapalı olup restore edilmeyi beklemektedir. Şehirde camilerin yanı sıra diğer yapılarda da Osmanlı izlerine rastlamak mümkündür.
Osmanlı Devleti’nin Balkan Savaşları’ndan sonraki süreçte Makedonya bölgesiyle idârî açıdan bağlantısı kesilmiştir. Ancak Balkan topraklarında din, dil, kültür vb. alanlarda Türk medeniyetinin tesiri devam etmektedir. Dinî ve içtimai faaliyetlerin bu coğrafyada kökleşmesinde ve yaşatılmasında vakıflar başrol oynamıştır. Bölgede Müslümanların dinî kimliğinin korunmasında vakıf kültürünün ve Osmanlı Devlet stratejisinin önemli katkısı bulunmaktadır.
Osmanlı dönemi boyunca pek çok eserin topluma kazandırıldığı şehirde, balkan savaşından sonraki süreçte Müslümanların önemli bir kısmının tedricen şehirden ayrılması sonucu tarihi yapılar gerek bakımsızlıktan gerekse yerli halk tarafından zaman içinde yıkılmıştır. Günümüze Manastır’da az sayıda Osmanlı eseri intikal etmiştir.
Kaynakça
AŞIKPAŞAOĞLU, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz. Atsız, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
ALİMOVSKİ, Safet, Temettüat Defterlerine Göre Manastır Merkez Kazasının Sosyoekonomik Durumu, (YYLT), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005.
BÜLBÜL, Sevil, “Osmanlı Döneminde Makedonya’da Han ve Kervansaraylar ve Üsküp’teki Kurşunlu Han Yapısı”, Van, T.İ.D.S.A.D., C. 3, S. 4 (2015), ss. 67-68.
ÇAYIRLI, Necati, “Osmanlı İdaresinde Manastır (Bitola)”, Türk Kültürü, Ankara 2001, C. XXXIX, S. 458, ss. 371-376.
ÇELEBİ Evliya, Seyahatnamesi, C. V, haz, Yücel Dağılı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 2001.
GORGİEV, “Bitola i Bitolskiot Vilayet ve Sredinata na 19. Vek” Atatürk ve Manastır Sempozyumu, Manastır, (12-13 Ekim 1998), ss. 45-55.
HAMZAOĞLU, Yusuf, Balkan Türklüğü, (Makedonya, Hırvatistan, Osmanlı Öncesi Balkan Müslümanlığı), Logos Yayınları, Üsküp 2010, (I-III), C. 1.
KARPAT, Kemal, 1830-1914 Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev, Bahar Tırnakçı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003,
KARTA, Nurullah, Manastır Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, (1482-1615), Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, İzmit/Kocaeli 2015, C. 8, S.41, ss. 458-469.
KENANOĞLU, M. Macit, İslam Hukuku Ve Bir Arada Yaşam -Osmanlı İstanbulu Ve Gayrimüslimler, 15-17 Nisan 2010 tarihinde İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından düzenlenen “Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Bir Arada Yaşaması: İstanbul Tecrübesi”, Uluslararası Sempozyum, Aralık, İstanbul 2014,
КНЧОВ, Васил, Македонја, Етнографи и Статистика, Избрани Произведени Во Дба Тома Т. II, Софиа 1970.
ÖZTUNÇ, Hüseyin Baha, Tanzimat Döneminde Ekonomik ve Sosyal Yönleri Manastır Şehri, (YDT), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2013.
PRIFTI, Kristaq “Manastır”, DİA, İslam Ansiklopedisi, Ankara 2003, C. 27, ss. 562-563.
RECEPİ, Süleyman Efendi, “Makedonya’da İslam ve Müslümanlar”, Balkanlarda İslam Miadı Dolmayan Umut, ed. Muhammed Savaş Kafkasyalı, C. V, Ankara: Efdal Matbaacılık 2016, (TİKA),
SAMİ, Şemseddin, Kâmûsu’l- ‘lâm, Mehran Matbaası, İstanbul 1891, C.1-5.
STOYANOVSKİ, Aleksandar, İvan Katarciev, Danço Zografski ve Mihailo Apostolski, İstoriya na Makedonskiot Narod, Skopye,1988; İstoriya na Makedonskiot Narod, Kniga Prva, od Predistorisko Vreme do Krayot na XVIII Vek, İnstitut za Nacionalna İstoriya,Skopye1969.
TEVFİK, Mehmed, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Beynelmilel Ticaret Matbaası 1909/1327.
ÜNLÜ, Mucize, Manastır Vilâyeti’nin İdarî ve Sosyal Yapısı,(YYLT), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1996.