Sudan’ın içinde bulunduğu krizin gün geçtikte derinleşmesi, Dünya’daki en az gelişmiş ülkelerden biri olmasının hem sebebi hem de sonucu olarak ifade edilebilir. Ülke daha öncesinde de 1983 yılında başlayan ve 2005’e dek süren; sonuç olarak 2011 yılında Güney Sudan’ın, Sudan’dan ayrılarak bölünmesine sebebiyet veren bir iç savaş sürecini atlatmıştır.
M. Said DURAN
Giriş
Sudan’da 15 Nisan 2023 tarihinde patlak veren çatışmalar ülke içerisinde bir iç savaşa dönüşmüş, bu savaştan ise şu ana dek milyonlarca sivil vatandaş etkilenmiştir. Sudan Silahlı Kuvvetleri ile Hızlı Destek Kuvvetleri arasında yaşanan çatışmalar sürmekteyken güncelliğini koruyan olayları daha iyi anlayabilmek için tarihsel süreç hakkında bir bilgilendirme yapmak hedeflenmektedir.
Darbe ve İç Savaş Sarmalı
Sudan’ın içinde bulunduğu krizin gün geçtikte derinleşmesi, Dünya’daki en az gelişmiş ülkelerden biri olmasının hem sebebi hem de sonucu olarak ifade edilebilir. Ülke daha öncesinde de 1983 yılında başlayan ve 2005’e dek süren; sonuç olarak 2011 yılında Güney Sudan’ın, Sudan’dan ayrılarak bölünmesine sebebiyet veren bir iç savaş sürecini atlatmıştır. Henüz bağımsızlığını elde etmemiş olduğu halde, bulunduğu 1955 yılı da dahil olmak üzere, günümüze dek uzun yıllar boyunca süregelen iç savaşlar deneyimlemiş Sudan’ın siyasi istikrarını zedeleyen en temel meseleler arasında, sivil yönetimlere askeri kademenin düzenli olarak müdahalede bulunması da gösterilmektedir. Bu durumun ulaştığı boyut düşünüldüğünde darbenin adeta bir ülke normali halini aldığı daha iyi anlaşılacaktır. Öyle ki, başarılı ya da başarısız toplam darbe girişimi sayısı ülkenin bağımsızlığını kazandığı tarih olan 1956’dan bu yana 19 girişim olarak kayda geçirilmiştir.
1989 yılı ise, Ömer El-Beşir’in silahlı güçler aracılığıyla gerçekleştirdiği başarılı darbe girişimi neticesinde iktidara gelmesine sebep olmuş, meşruiyeti tartışılsa da ülkenin şu ana dek görmüş olduğu en istikrarlı ve en uzun iktidar sürecini başlatmıştır. 30 yıllık yönetimin ardından el-Beşir hükümeti, 2019 yılında Sudan Silahlı Kuvvetleri tarafından aynı gerekçeyle hükümetten el çektirilmiştir. Uzun yıllar süren iktidarını bir anlamda otoriter uygulamalarına borçlu olan el-Beşir hükümetinin varlığı, bu sert uygulamalara karşı gelişen protesto seslerinden yükselen darbe çağrısının ardından son bulmuştur. Yaşanacak olan iç savaşın dönüm noktalarından biri olarak ise 2019 yılında gerçekleşen bu darbe gösterilebilir.
Hızlı Destek Kuvvetleri’nin Hızlı Yükselişi
Darfur Savaşı olarak bilinen ve Ömer El-Beşir hükümetinin Arap olmayan unsurlara karşı uygulamakta olduğu apartheid rejimini hedef alan bir isyan hareketi, 2003 yılında patlak veren bir iç savaşa dönüşmüştür. Sudan hükümeti ise bu isyanı bastırmak için paramiliter örgütlerle iş birliği yaparak, Darfur’da 300.000 insanın ölümüne sebep olan bir insani krize ve “ordu içinde ordu” olabilecek yeni unsurların oluşumuna ön ayak olmuştur.
Darfur Savaşı’nda yer alan hükümet yanlısı paramiliter örgütlerden biri olan Cancavid Örgütü’nün yeniden yapılandırılmasıyla 2013 yılında resmen kurulan Hızlı Destek Kuvvetleri, Sudan ordusundan bağımsız özerk bir güç statüsüne erişmiştir. 2017 yılında Darfur’da bulunan altın madenlerini ele geçirerek elde ettiği maddi güç aracılığıyla da kısa sürede ülke içerisindeki en önemli güç unsurlarından biri halini almıştır.
Yukarıda sözü edilen 2019 darbesini Ömer el-Beşir aleyhine gerçekleştiren Sudan Savunma Bakanı ve Başkan Yardımcısı Ahmed Avad bin Avf, bir günlük başkanlığının ardından kendisi aleyhine sürdürülen protestoların etkisiyle görevini Abdülfettah el-Burhan’a devretmiştir. Sonrasında kurulan Geçici Egemenlik Konseyi ile birlikte oluşan bu yeni hükümette, Hızlı Destek Kuvvetleri’nin lideri olan Mohamed Hamdan Dagalo -bilinen adıyla Hemedti- Geçici Egemenlik Konseyi’nin başkan yardımcılığı görevini üstlenmiştir. Böylece hükümet içerisinde üst düzey resmi göreve kavuşmuş olan Hemedti, edindiği gücü pekiştirebilme yolunda önemli bir yol katetmiştir.
Geçici Egemenlik Konseyi ile birlikte otuz dokuz aylık bir süre içerisinde demokratik dönüşümün tamamlanarak sivil hükümetin kurulması öngörülmüş, buna göre oluşturulan idari yapının, sivil ve askeri üyelerin iş birliği içerisinde yürüyeceği ve ilk yirmi bir aylık periyoda başkanlık edecek kişinin askeri üyelerin tercihi ile seçileceği, son on sekiz aylık periyoda başkanlık edecek liderin ise sivil üyelerce seçileceği belirlenmiştir. Ne var ki sivilleşme çabalarının yarattığı gerginliğin sonucunda gerçekleşen 2021 darbesi ile bu süreç inkıtaa uğramış ve sivil üyeler -bir kişi hariç- askeri kanada daha yakın isimlerce ikame edilmiştir. Abdülfettah el-Burhan öncülüğünde gerçekleşen darbe; Sudan ordusunun idari konumunu pekiştirirken, Hızlı Destek Kuvvetleri’nin desteğini de arkasına almıştır. Bu darbenin ardından asayişi sağlamak amacıyla Hızlı Destek Kuvvetleri üyesi paramiliter askerlerin başkent Hartum sokaklarında Sudan ordusu ile birlikte görülmüş olması, gelinen nokta itibariyle Hızlı Destek Kuvvetleri’nin ülke içerisinde edindiği siyasi gücün boyutunu gözler önüne sermiştir.
Çatışmanın İnşası
Giderek güçlenen Hızlı Destek Kuvvetleri ile Sudan ordusu arasında cereyan eden çatışmalar hakkında pek çok spekülatif iddia bulunmaktadır. Güncel üye sayısının 75.000’in üzerinde olduğu tahmin edilen bu paramiliter örgütün Rus paralı asker grubu Wagner ile Darfur’da mukim bulunan altın madenleri üzerinden kurmuş oldukları ticari münasebet, Hemedti’nin Birleşik Arap Emirlikleri’nde bulunduğu tahmin edilen ve yine aynı altın madenlerine dayanan şahsi serveti, Sudan’ın içerisinde bulunduğu ekonomik krizden örgütü ayrıştırırken; merkezi yönetimde yer alan unsurlardan yükselen “ticaretin sivilleşmesi” talebini doğurmuş ve demokratik dönüşümün tamamlanması tartışmaları bağlamında örgütün merkezi idareye bağlanması sorununu üretmiştir. Nicelik ve nitelik bakımından neredeyse Sudan ordusuna denk bulunan bu gücün, merkezi idareye bağlanmasının ardından gücün kontrolünü kimin devralacağı sorusu yaşanan çatışmaya tutulan en doğru merceklerden birisi olacaktır.
Güncel Durum ve Çözümleme Umudu
15 Nisan 2023 tarihinde başlayan çatışmalar için uluslararası kamuoyunda genel kanı, iki denk unsurun silahlı mücadelesinin serencamı şeklinde olmuştur. Buna göre Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesi başta olmak üzere; uluslararası güçlerin, bölgesel ve küresel örgütlerin silahlı çatışmaya yönelik çağrıları “tarafların teskin edilmesi ve eş zamanlı olarak derhal ateşkese davet edilmeleri” olarak şekillenmekteyse de Hızlı Destek Kuvvetleri’nin Sudan ordusuna karşı başlattığı ve sürdürdüğü operasyonu, Darfur’da bulunan sivil unsurlara yönelik saldırılar izlemiştir. Bu durum ise Hızlı Destek Kuvvetleri’ne yönelik tutumun -doğal olarak- olumsuz etkilenmesine sebebiyet vermiştir. 2003 Darfur Savaşı başta olmak üzere müdahil oldukları hadiselerin tümünde işledikleri kanlı eylemlerle yüz binlerce insanın öldürülmesinden sorumlu tutulan örgütün bugününü tahmin etmek çok da zor olmasa gerektir. Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin savcıları 2003-2008 yılları arasında Darfur’da yaşananlardan dolayı el-Beşir hükümetini ve şimdiki ismi Hızlı Destek Kuvvetleri olan Cancavid Örgütü komutanlarını; soykırım, savaş suçu ve insanlığa karşı suç işlemekten sorumlu tutmuştur. Örgütün, sivillere karşı kötü muamelede bulunmakla suçlandığı 2019 darbesinde ise protestoculardan 87 insanın yaşamını yitirdiği ve onlarca kadının örgüt üyeleri tarafından cinsel istismara uğratıldığı kaydedilmiştir.
İçerisinde bulunulan savaş Ocak 2024 itibariyle dokuz ayı aşkın bir süreyi geride bırakırken, şu ana dek Darfur’da vuku bulan etnik temizlik girişiminin neticesi; bölgede yaşayan yaklaşık altı milyon sivilin ülke içerisinde mülteci konumuna düşürülmesi, bir buçuk milyon insanın ülkenin dışına göç etmek zorunda bırakılması ve on bini aşkın sivil insanın öldürülmesi olmuştur. Küresel ölçekte, 2003’ten beri sürdürülen bu soykırım çabasının son bulması için harcanan emeğin yetersizliği bile bilinmemektedir. Bu yazının kaleme alınışındaki temel saiklerden birisi de süregelen trajediye dair duyarlılığı arttırmak ve bu insani krizden edinmemiz gereken payın gerekliliğine dair düşülmek istenen şerh, bir başka deyişle at sinekliği vazifesine dair duyulduğu düşünülen ihtiyacın bir nebze olsun giderilme çabasıdır.
Çözüme kavuşturulmayan, şu ya da bu gerekçeyle ötelenen sorunlar daima daha büyüklerinin davetçisi olmuş dolayısıyla çarenin imkanını da askıya almışlardır. Sudan’da yaşanan güç mücadelesi, etnik ve dini meseleler; bütüncül bir perspektifle insanı merkeze alarak düşünülmediğinde etkili bir sonuca ulaşmayacaktır. Ulaşması temennisiyle…
Kaynakça:
Al Jazeera (2023). Who is ‘Hemedti’, general behind Sudan’s feared RSF force? [çevrimiçi]
Al Jazeera. Available at: https://www.aljazeera.com/news/2023/4/16/who-is-hemedti-the-puppeteer-behind-sudans-feared-rsf-fighters [Erişim 02 Ocak 2024].
Badescu, C. G., & Bergholm, L. (2009). The Responsibility To Protect and the Conflict in
Darfur: The Big Let-Down. Security Dialogue, 40(3), 287–309. http://www.jstor.org/stable/26299792
Baldo, S. (2021). Sudan Struggles to Control Its Parastatals. The Sentry.
Barnett, T., & Abdelkarim, A. (1988). Sudan: State, Capital, and Transformation.
BBC (2019). Sudan’s livestream massacre. BBC News. [çevrimiçi] 12 Jul. Available at:
https://www.bbc.com/news/av/world-africa-48956133 [Erişim 03 Ocak 2024].
Berridge, W., Lynch, J., Makawi, R., & de Waal, A. (2022). Sudan’s Unfinished Democracy:
The Promise and Betrayal of a People’s Revolution. London: Hurst Publishers.
Blore, S. and Hunter, M. (2020). Dubai’s Problematic Gold Trade. In: M.T. Page and J.
Vittori, eds., Dubai’s Role in Facilitating Corruption and Global Illicit Financial
Flows. Washington DC: Carnegie Endowment for International Peace, pp.35–48.
Collins, T. (2019). Sudan’s gold: Hemedti’s untold power. [online] African Business.
Available at: https://african.business/2019/07/economy/sudanese-gold-hemedtis-untold-power [Erişim 02 Ocak 2024].
Dalaa, M. (2023). PROFILE – Hemedti: A camel trader with aims to rule Sudan. [çevrimiçi]
Anadolu Ajansi. Available at: https://www.aa.com.tr/en/africa/profile-hemedti-a-camel-trader-with-aims-to-rule-sudan/2874443 [Erişim 08 Ocak 2024].
Flint, J., & de Waal, A. (2008). Darfur: A Short History of a Long War (African Arguments)
(2nd ed.). Zed Books.
Makinda, S. M. (1996). African Foreign Policies: Power and Process. Praeger.
Natsios, A. S. (2012). Sudan, South Sudan, and Darfur: What Everyone Needs to Know®.
Oxford University Press.
Reich, B. (Ed.). (1993). Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa:
A Biographical Dictionary. Greenwood Press.
Woodward, P. (1997). Sudan: The Failure and Division of an African State. Yale University
Press.